Mijn ex is een narcist

Als sprake is van een vechtscheiding, claimt de ene partij vaak dat de ander psychisch niet spoort. En vice versa. Gezien de hevigheid van de strijd is dat niet vreemd. Wel opmerkelijk is dat de kwalificatie narcisme daarbij zo vaak voorkomt.

Een veelgehoorde uitspraak: ‘Mijn ex is echte narcist.’

Ik ben me gaandeweg gaan afvragen: hoe komt het dat we de term narcisme pakweg twintig jaar geleden nauwelijks hoorden, terwijl die nu gemeengoed lijkt geworden? Met als startvraag natuurlijk: wat is narcisme nou eigenlijk precies?

Als je googelt op narcisme krijg je een eindeloze lijst met zoekresultaten: hoe herken je een narcist, omgaan met een narcist, de 21 kenmerken van narcisme, scheiden van een narcist, en natuurlijk ‘narcisme: doe de test’. Nota bene de Amerikaanse president kreeg – zij het op afstand – de diagnose ‘kwaadaardig narcisme’.

Narcisme is hot, zoveel is zeker.

Psychologie

De psychologie heeft hier een verklaring voor. Verhelderend is het verhaal van dr. Sander Thomaes, docent ontwikkelingspsychologie aan de Universiteit Utrecht. Thomaes doet al jaren onderzoek naar narcisme. Hij vertelt wat narcisme is en verklaart waarom wij, in de Westerse samenleving, de laatste decennia massaal narcistischer zijn geworden.

Het verhaal van Thomaes begint met een vraag: welk woord leren kinderen van nu als eerste wanneer ze naar school gaan? Het antwoord  is: ik. Terwijl vroeger alles begon met aap, noot, mies.

Narcisme is – samengevat – het hebben van een opblazen zelfbeeld, het idee uniek te zijn en uit te steken boven de rest. De narcistische mens wil constant waardering en applaus. En heeft weinig empathie voor anderen.

Narcisme is er in allerlei gradaties. Veel mensen hebben ergens wel een narcistisch trekje. Aan de andere kant van het spectrum staat de narcistische persoonlijkheidsstoornis: de narcistische trekken zijn dan zo dominant aanwezig dat iemand niet normaal kan functioneren en telkens problemen heeft met relaties, werk en sociale contacten.

Individualisering als oorzaak

Narcisme zit voor een deel in iemands karakter. Maar omgeving en opvoeding spelen ook een belangrijke rol. Volgens Thomaes is het vooral de individualisering van de Westerse maatschappij die ons narcistischer heeft gemaakt. Het tijdperk I, me and myself.

Onderzoek toont dat ook aan. In de US hebben psychologen sinds de jaren ’50 van de vorige eeuw vragenlijsten aan jonge mensen voorgelegd. Op de vraag ‘vindt u zich een belangrijk persoon?’ antwoordde twaalf procent in 1950 met ja. Nu is die score tachtig procent! In Nederland zijn de resultaten vergelijkbaar.

Onze focus op het ik, het individuele, kan leiden tot een opvoedstijl die ouderlijke overwaardering wordt genoemd. We zijn onze kinderen gaan beschouwen als uniek, bijzonder. En plaatsen hen daardoor op een voetstuk. Het gevolg is een heleboel potentiële narcistjes, een legioen prinsjes en prinsesjes die later moeite krijgen met het waarmaken van hun uniciteit.

Doorgeschoten individualisering

Narcisme is dus deels doorgeschoten individualisering. Een te dominante focus op zelfontplooiing en autonomie, terwijl traditionele instituties als kerk en gezin juist aan belang hebben ingeboet.

De individualisering leidde ook tot een sterke toename van het aantal echtscheidingen. Waarschijnlijk is het niet verwonderlijk dat juist conflictscheidingen regelmatig leiden tot verwijten van narcistisch gedrag. De onderliggende emotie is dat de partners elkaar volledig zijn kwijt geraakt. Men voelt zich niet gezien, niet gehoord, en is ervan overtuigd dat de ander met maar één ding bezig is: zichzelf.

Balans

Aristoteles zei het al: de deugd is het midden tussen twee extremen. Hoe mooi zou dat zijn, een balans vinden tussen ik en samen, tussen vrijheid en saamhorigheid. De tegenbeweging is natuurlijk allang aan de gang. Sinds de financiële crisis, is er een ‘participatiemaatschappij’. We hebben buurtapps, broodfondsen en rouwen hartstochtelijk collectief bij rampspoed.

Wat naadloos bij deze beweging past, is een trend die steeds zichtbaarder wordt: als mensen willen scheiden, gaan we ze eerst helpen om bij elkaar te blijven in plaats van meteen de scheidingsknoop door te hakken.

Samenleven is geven en nemen. In tijden van welvaart kun je zomaar een beetje vergeten hoe dat moet.


Bronnen:

De presentatie van dr. Sander Thomaes (Betweterfestival 2016, ‘Zijn er tegenwoordig meer narcistische mensen dan vroeger?) wordt aanboden op de website van Studium Generale van de Universiteit Utrecht, https://www.sg.uu.nl/videos/de-narcistische-mens

https://www.nrc.nl/nieuws/2017/02/01/psychologen-trump-lijdt-aan-kwaadaardig-narcisme-6501160-a1544013

http://www.hpdetijd.nl/2015-03-12/zo-krijgt-u-een-narcistisch-kind/

https://www.nrc.nl/nieuws/2017/10/07/scheiden-is-slecht-niet-alleen-voor-u-13347105-a1576331

Foto: schilderij van de Italiaanse kunstschilder Caravaggio, gemaakt tussen 1598 en 1599, 110 x 92 centimeter groot. Het toont Narcissus, een figuur uit de Griekse mythologie, die verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld.